Κυριακή της υψώσεως του Τιμίου Σταυρού

Κυριακή της υψώσεως του Τιμίου Σταυρού΄.

Του Γιάννη Κουτσούκου.

Σήμερα θα κάνω πάλι μία προσπάθεια να εμβαθύνω στην ιστορική και δογματική σημασία, ενός ποιήματος που έχει συνθέσει ο μεγάλος Υμνογράφος της Εκκλησίας, ο Κοσμάς, ο επίσκοπος Μαϊουμά, πόλεως της Φοινίκης. Μαζί με τον αυτάδελφόν του όσιο Ιωάννη Δαμασκηνόν έγγραψαν «ασματικούς κανόνες», που σώζονται μέχρι σήμερα.

Ο Άγιος Κοσμάς (8ος αιώνας) ήταν θετός αδελφός του Αγ. Ιωάννου του Δαμασκηνού και συμμόνασαν και οι δύο για πολλά χρόνια στη Μονή του Αγ. Σάββα των Ιεροσολύμων. Ο ασματικός αυτός «κανόνας» της υψώσεως του Τιμίου Σταυρού αποτελείται από εννέα ωδές (η ενάτη ωδή είναι διπλή). Το μέτρο του είναι τονικό, δηλαδή το βάρος πέφτει όχι στο μέτρο των αρχαίων Ελληνικών ποιημάτων (μακρά – βραχεία συλλαβή), αλλά στον τονισμό. Δηλαδή μεγάλη σημασία δίνεται στη μουσική έκφραση των λέξεων.
Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι καταλήγουσα. Η ποίηση είναι δογματική. Ύστερα από το σάλο των αιρέσεων της εποχής εκείνης οι υμνογράφοι τόνιζαν κατά λογοτεχνικότατο τρόπο τις υψηλές δογματικές αλήθειες της πίστης μας.
Στο δεύτερο τροπάριο της έβδομης ωδής του ασματικού «κανόνα» του Κοσμά περιέχεται μια θαυμαστή ερμηνεία των συμβολισμών του Παραδείσου, ο οποίος στην παλαιά Διαθήκη περιγράφεται σαν κήπος, αλλά και συμβολικά ονομάζεται και «ξύλον της γνώσεως».

Θα παραθέσουμε πρώτα το κείμενο και τη μετάφραση του τροπαρίου αυτού και θα σχολιάσουμε τη βαθύτερη σημασία που δίνεται, τόσο από τον Κοσμά, όσο και από άλλους εκκλησιαστικούς πατέρες για τον συμβολισμό του «ξύλου (δένδρου) της γνώσεως» στον Παράδεισο.
Κείμενο

Έλυσε πρόσταγμα Θεού παρακοή,
και ξύλον ήνεγκε
θάνατον βροτοίς,
το μη ευκαίρως μεταληφθέν
εν ασφαλεία της εριτίμου δε,
εντεύθεν ζωής το ξύλον είργετο,
ο νυκτιλόχου
δυσθανούς ηνέωξεν,
ευγνωμοσύνη κράζοντος
ο υπερύμνητος, των Πατέρων και ημών,
Θεός ευλογητός εί.

Μετάφραση
Με την παρακοή του ο Αδάμ αθέτησε την εντολή του Θεού και ο καρπός του δένδρου που γεύτηκε ακαίρως (σε όχι αρμόδιο χρόνο) προξένησε θάνατο (σ’ αυτόν) και στους απογόνους του. Έκτοτε το δένδρο της πολύτιμης ζωής ήταν απαγορευμένο (για τους θνητούς) φρουρούμενο με μεγάλη ασφάλεια. Αυτό δε (δηλ. την κλεισμένη πόρτα του Παραδείσου και του ξύλου της ζωής) άνοιξε η ευγνώμων εκδήλωση του ληστή, που υπέστη τον ατιμωτικό θάνατο (του Σταυρού) και που αναφωνούσε: Θεέ μας και Θεέ των Πατέρων μας, ο πάνω από κάθε ύμνο, είσαι δοξασμένος.

Ο καρπός του δένδρου της γνώσεως στον Παράδεισο σχολιάζει ο Αγ. Γρηγόριος ο θεολόγος: «… ήτο η θέα του Θεού, την οποίαν ημπορούσαν να πλησιάσουν χωρίς να κινδυνεύσουν μόνον εκείνοι, οι οποίοι είχαν τελειοποιηθεί με την άσκησην….» (Έργα 5, σ. 55-57). Επομένως μιλάμε για έναν «νοητόν παράδεισον» και όχι για έναν «κήπο με δένδρα και καρπούς».
Σ’ αυτό συνηγορεί και ο Αγ. Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο οποίος γράφει: «… Το ξύλον της γνώσεως ήτο νοητόν και αυτό έμελε ο Αδάμ να το απλαύσει ευκαίρως, ήτοι εν καιρώ τω πρέποντι, όταν ήθελε φθάσει εις την τελειότητα. Και ίσως η τελειότητα του Αδάμ ήτο η θέωσις, όπου έμελε να λάβει διά την οποίαν και εδημιουργήθη….» (Εοργοδρόμιον σ. 41).
Το ίδιο υποστηρίζει και ο Άγιος Μάξιμος: «Γι’ αυτό το σκοπό μας έπλασε ο Θεός για να γίνουμε μέτοχοι (κοινωνοί) της θείας φύσεως».

Όλη αυτή η ερμηνεία ανάγεται στη φράση του τροπαρίου: «ευκαίρως μεταληφθέν». Δηλαδή το «ξύλον της γνώσεως» (η κοινωνία της θέας του Θεού) δε συνέφερε τους Πρωτοπλάστους τη στιγμή εκείνη, διότι δεν είχαν ακόμη την τελειότητα εκείνη, την οποία έπρεπε να είχαν. Τους είχε δοθεί, όμως, η δυνατότητα ν’ αποκτήσουν την τελειότητα. Αποτέλεσμα της μη έγκαιρης «γευστικής δοκιμής» των Πρωτοπλάστων ήταν αυτόματα να εκδιωχθούν από το δένδρο της ζωής (από τον Παράδεισο) και από τη χάρη του Θεού και έπεσαν σε μία πιο ατελέστερη μορφή (βαριά και φθαρτή σάρκα).
Το «δένδρο της ζωής» (δηλαδή η θέα του Θεού) ήταν απαγορευμένο και έκτοτε εφρουρείτο με μεγάλη ασφάλεια (από τη «φλογίνη ρομφαία» και «τα χερουβείμ») μέχρι τη Σταύρωση και την Ανάσταση του Χριστού. Κατά την σταύρωση πρώτος ο ληστής με τη μεγάλη μετάνοιά του εισήλθε πάλι στον Παράδεισο. Για το θέμα αυτό ο Άγιος Γρηγόριος ο θεολόγος γράφει: «… Το ότι γίνεται (ο Πρωτόπλαστος) θνητός (σαρκικός) και ότι διακόπτεται η αμαρτία διά να μη γίνει αθάνατον το κακόν και έτσι η αμαρτία αποβαίνει φιλανθρωπία. Διότι εγώ έτσι πιστεύω ότι τιμωρεί ο Θεός» (Γρηγ. θεολόγου Έργα 5, σ. 55- 57).

Επομένως, ο σταυρικός θάνατος του Χριστού και η αυτεξούσια Ανάστασή του, που έγινε με τη θεϊκή του δύναμη (ως δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος) έδωσε τη δυνατότητα πάλι στους ανθρώπους με τη δύναμη της πίστης και της μετάνοιας να μπορούν να εισέλθουν πάλι στον Παράδεισο (στη «θέα του Θεού»), όπως λέει ο Αγ. Γρηγόριος ή στη «θέωση», όπως λέγει ο Αγ. Νικόδημος.

Πρώτος λοιπόν επάνω στο σταυρό του ο «εκ δεξιών ληστής»:
α) με την εξομολόγησή του (εγώ καλά παθαίνω ανάλογα με αυτά που έκανα),
β) με την πίστην του, που αναγνώρισε τη θεότητα ενός συσταυρωμένου του («δε φοβάσαι τον Θεόν») και
γ) με τη μετάνοιά του («μνήσθητί μου, Κύριε εν τη Βασιλείου σου»)
είναι αυτός, ένας μετανοημένος ληστής -λέει ο υμνογράφος- που μπήκε πρώτος στον Παράδεισο.

Εδώ ακριβώς έχει τη βαθύτερη σημασία το τροπάριο αυτό: Στη σχέση σταυρικής θυσίας του Χριστού και δυνατότητας εισόδου πάλι στον Παράδεισο (θέωση) γεγονότα που διαδραματίστηκαν επάνω στο Τίμιο Ξύλο του Σταυρού.

Το κείμενο αυτό περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Γιάννη Κουτσούκου «ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ»