Οι Τρεις Ιεράρχες: Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο τῆς Μαριάννας Ἐλευθερίου “Ἀτραποὶ στὸ φῶς”
Μὲ ἀφορμὴ τὴν σημερινὴ ἑορτὴ τῶν τριῶν Ἱεραρχῶν, Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, βρίσκομε τὴν εὐκαιρία νὰ θυμηθοῦμε ἢ καὶ νὰ μάθωμε πῶς ἐνδύονται οἱ ἱερεῖς μας ὅταν τελοῦν τὶς ἱερὲς ἀκολουθίες.
Ἱερὰ ἄμφια (ἐκ τοῦ “ἀμφιέννυμι” = ἐνδύομαι ), εἶναι οἱ στολὲς ποὺ φοροῦν οἱ κληρικοὶ ὅταν τελοῦν τὶς ἱερὲς ἀκολουθίες ἢ συμμετέχουν ἐν μέρει σ’ αὐτές. Μὲ μορφὴ ποὺ ἐλάχιστα ἄλλαξε ἀνὰ τοὺς αἰῶνες, ἀποτελοῦν ζωντανὸ κομμάτι τῆς ἱστορίας μέσα στὸν χῶρο τῆς ἐκκλησίας. Ἐπιπλέον κάθε ἄμφιο φέρει ἰδιαίτερο συμβολισμό ποὺ σχετίζεται κυρίως μὲ τὴν ἐπίγειο ζωὴ καὶ δράση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.
Ἄμφια κοινὰ στοὺς τρεῖς βαθμοὺς τῆς ἱερωσύνης εἶναι:
1. Στιχάριο: Λευκός, συνήθως, ποδήρης χιτῶνας, μὲ φαρδιὲς χειρῖδες. Τῶν διακόνων ἔχει βραχύτερες χειρῖδες, μπορεῖ, δέ, νὰ εἶναι καὶ ἀλλου χρώματος. Στὸ ἀρχιερατικό, μόνο, στιχάριο ὑπάρχουν δυὸ κατακόρυφες μαῦρες λωρῖδες ποὺ ἐκτείνονται ὣς τὰ πόδια, οἱ λεγόμενοι «ποταμοί», καὶ συμβολίζουν τοὺς “ποταμοὺς τῆς σοφίας”, τὴ διδασκαλία τοῦ θείου Λόγου (ἀποτελοῦν ἐξέλιξη τῶν “σημείων” τοῦ ῥωμαϊκοῦ χιτῶνα). Τὸ λευκό του χρῶμα συμβολίζει τὴν ἁγνότητα καὶ τὸ πνευματικὸ φῶς, ἐνῷ ἂν εἶναι ἐρυθρό, τὸ πάθος τοῦ Χριστοῦ καὶ τὸ αἷμα του.
2. Ἐπιμανίκια: Περιτυλίγουν τὰ χέρια άπ΄ τὸν καρπὸ ὣς σχεδὸν τοὺς ἀγκῶνες καὶ συμβολίζουν τὰ δεσμὰ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.
Ἄμφια Διακόνου
Ὀράριο: Εἶναι μιὰ πλατειὰ ταινία ποὺ φέρει ὁ διάκονος γύρω ἀπὸ τὸν ἀριστερό του ὦμο, ἐνῷ τὰ ἄκρα της πέφτουν τὸ ἕνα ἐμπρὸς καὶ τὸ ἄλλο πίσω. Συμβολίζει τὰ πτερὰ τῶν Ἀγγέλων, ἤ, κατ΄ ἄλλη ἑρμηνεία, τὸ πίσω ἄκρο τὴν Παλαια Διαθήκη καὶ τὸ μπροστινὸ τὴν Καινή.
Ἄμφια Πρεσβυτέρου
1. Ἐπιτραχήλιο (πετραχήλι) : Πλατειὰ ταινία ποὺ περιβάλλει τὸν τράχηλο καὶ ἐκτείνεται μπροστὰ ὣς τὰ πόδια. Συμβολίζει τὴ χάρη τοῦ Θεοῦ ποὺ περιβάλλει τοὺς ἱερεῖς, χωρὶς αὐτὸ δὲν δύνανται νὰ τελέσουν καμιὰ ἀκολουθία. Οἱ κροσσοὶ στὸ κάτω ἄκρο του συμβολίζουν τὶς ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων τοῦ ποιμνίου του γιὰ τὸ ὁποῖο ὁ ἱερέας φέρει εὐθύνη καὶ θὰ δώσῃ λόγο κατὰ τὴ Δευτέρα Παρουσία.
2. Ζώνη : περιβάλλει τὴ μέση τοῦ ἱερέως καὶ συμβολίζει τὴν ἐγκράτεια, τὴ δύναμη καὶ τὴν ἑτοιμότητα στὸν ἀγῶνα κατὰ τῶν ἐχθρῶν τῆς πίστης.
3. Φαιλόνιο : χιτῶνας κωνόσχημος, τὸ ἐξώτερο καὶ τελευταῖο ἄμφιο τοῦ ἱερέα. Εἶναι κοντύτερο στὸ μπροστινὸ μέρος, δὲν ἔχει χειρῖδες καὶ διακρίνονται δύο τύποι του, ὁ ἑλληνικός, κατὰ τὸν ὁποῖο ἐφαρμόζει στοὺς ὤμους, καὶ ὁ ῥωσσικός, στὸν ὁποῖο τὸ πίσω μέρος τοῦ ἀνοίγματος γιὰ τὸν λαιμὸ σηκώνεται καὶ καλύπτει τὸν τράχηλο καὶ μέρος τῆς κεφαλῆς. Συμβολίζει τὸν ἄρραφο χιτῶνα του Ἰησοῦ καὶ τὴν ἑνότητα τῆς ἐπίγειας ἐκκλησίας. Κατὰ τὰ πρῶτα χριστιανικὰ χρόνια τὸ φοροῦσε καὶ ὁ ἐπίσκοπος, τότε τὸ φαιλόνιο ἔφερε παντοῦ πάνω του Σταυροὺς καὶ λεγόταν πολυσταύριο φαιλόνιο. Ἄν ἔχει λευκὸ χρῶμα, συμβολίζεται ἔτσι ἡ θεία χάρις, ἂν ἐρυθρό, ἡ χλαμύδα τοῦ ἐμπαιγμοῦ τοῦ Χριστοῦ.
4. Ἐπιγονάτιο : ὕφασμα σὲ σχῆμα ῥόμβου, ποὺ κρέμεται ἀπὸ τὴ ζώνη, πάνω ἀπὸ τὸ δεξὶ πόδι. Ἀποτελεῖ ἔνδειξη ἐκλησιαστικοῦ ἀξιώματος, τὸ φέρουν π.χ. ἀρχιμανδρῖτες, πρωτοπρεσβύτεροι, οἰκονόμοι κ. λπ., καὶ ὅσοι ἔχουν τὴν ἄδεια νὰ ἐξομολογοῦν. Συμβολίζει τὸ «λέντιο», τὴ λινὴ πετσέτα μὲ τὴν ὁποία ὁ Ἰησοῦς σκούπισε τὰ πόδια τῶν μαθητῶν του, ἀφοῦ τὰ ἔπλυνε, στὸν Μυστικὸ Δεῖπνο. Ἐπίσης, λόγῳ τῆς θέσης καὶ τοῦ σχήματός του, ποὺ μοιάζει μὲ ξίφος, συμβολίζει καὶ τὴν πνευματικὴ μάχαιρα, τὸ ὄπλο μὲ τὸ ὁποῖο ὁ ἱερέας ὑπερασπίζεται τὴν ἐκκλησία.
Ἄμφια Ἐπισκόπου
Ὁ Ἐπίσκοπος φέρει, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ στιχάριο, τὰ ἐπιμανίκια, τὴ ζώνη καὶ τὸ ἐπιγονάτιο, καὶ τὰ ἑξῆς:
1. Σάκκο ἢ Δαλματική : εἶναι κοντὸς χιτῶνας μὲ βραχεῖες χειρῖδες καὶ στὶς ῥαφές πλάι, φέρει κουδουνάκια ἢ ταινίες. Συμβολίζει τὴ χλαῖνα μὲ τὴν ὁποία ἐνέδυσαν τὸν Ἰησοῦ γιὰ νὰ Τὸν ἐμπαίξουν.
2. Ὠμοφόριο : Φέρεται πάνω ἀπὸ τὸ σάκκο, στούς ὤμους καὶ συμβολίζει τὸ χαμένο πρόβατο, ποὺ ἀναζήτησε καὶ ἐπανέφερε ὁ Ἰησοῦς στοὺς ὤμους του, ὡς καλὸς ποιμένας.
3. Μανδύα : Μακρὺ ἔνδυμα βαθυκύανο ἢ ἰῶδες, δένεται ἀπὸ τὸ λαιμὸ καὶ τὴν ἄκρη κρατάει συνήθως ὁ διάκονος. Τὸ φορᾷ ὁ ἀρχιερέας ὅταν δὲν ἔχει ἐνδυθῇ τὴν ἀρχιερατικὴ στολή, κατὰ τὴ Θεία Λειτουργία, σὲ μεγάλους ἑσπερινοὺς καὶ ἄλλες ἀκολουθίες.
4. Μίτρα : Ἐπίσημο κάλυμμα τῆς κεφαλῆς, τὸ φέρει ὅταν ἱερουργῇ ὁ ἀρχιερέας. Μοιάζει μὲ αὐτοκρατορικὸ στέμμα καὶ στὴν κορυφὴ φέρει Σταυρό.
5. Ἐγκόλπιο : Κόσμημα μὲ τὴν είκόνα τοῦ Χριστοῦ ἥ τῆς Θεοτόκου, σύμφωνα μὲ τὴ συνήθεια τῶν Χριστιανῶν νὰ φέρουν στὸ στῆθος τους Σταυρό. Φέρεται καὶ ἐκτὸς ἀκολουθιῶν, συμβολίζει τὴν καθαρότητα τῆς καρδιᾶς καὶ ἀποτελεῖ ὁμολογία πίστεως.
6. Ποιμαντορικὴ ῥάβδο : Δεῖγμα τῆς πνευματικῆς ἐξουσίας ἀλλά καὶ ὑποχρέωσης τοῦ ἀρχιερέως νὰ ποιμάνῃ καὶ νὰ ἐλέγχῃ τὸ λαὸ τοῦ Κυρίου. Στὴν κορυφὴ φέρει μικρὸ Σταυρὸ ἀνάμεσα σὲ δύο φίδια, τὰ ὁποῖα συμβολίζουν τοὺς ὀρατοὺς καὶ ἀοράτους ἐχθροὺς τῆς ἐκκλησίας ποὺ ὁ Σταυρὸς νικᾷ, ἤ, κατ΄ ἄλλες ἑρμηνεῖες, ὑπενθυμίζουν τὸν χάλκινο ὄφη ποὺ ὁ Μωυσῆς ὕψωσε στὴν ἔρημο, ἢ δηλώνουν τὴ φρόνηση ἡ ὁποία πρέπει νὰ διακρίνῃ τοὺς ἀρχιερεῖς.
7. Σταυρό : Κρέμεται ἀπὸ τὸ λαιμὸ καὶ συμβολίζει τὴν αὐταπάρνηση καὶ αὐτοθυσία. Ἐπίσης φέρεται ἀπὸ ἀξιωματούχους ἱερεῖς.
8. Ἐπανωκαλύμαυκο ἤ Ἐπιῤῥιπτάριο : Μαῦρο ὕφασμα ποὺ φοριέται πάνω ἀπὸ τὸ καλυμμαύκι. Τὸ φοροῦν ἐπίσης οἱ ἱερομόναχοι καὶ οἱ μοναχοὶ καὶ συμβολίζει τὴν ἀπάρνηση τῶν ἐγκοσμίων. Δὲν τὸ φοροῦν οἱ ἔγγαμοι ἱερεῖς, ἐκτὸς ἂν ὁ Πατριάρχης τοὺς τὸ ἀπονείμῃ γιὰ προσφορὰ ἐξαιρετικῶν ἐκκλησιαστικῶν ὑπηρεσιῶν.
Στέμμα, σάκκο καὶ σκῆπτρο ἔφερε ὁ βυζαντινὸς αὐτοκράτορας. Ὁ σάκκος, ἡ μίτρα καὶ ἡ ποιμαντορικὴ ῥάβδος (πατερίτσα) ἐμφανίζονται ὡς διακριτικὰ τοῦ ἀρχιερέως μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Πόλης, ὡς ἔνδειξη ὅτι ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, καὶ κατ΄ ἐπέκτασιν ὅλοι οἱ ἀρχιερεῖς, τρόπον τινὰ ἀντικαθιστοῦν τὴν ἐξουσία τοῦ αὐτοκράτορα, παίρνουν συμβολικὰ τὴ θέση του γιὰ τοὺς ὑπόδουλους στοὺς Τούρκους λαούς. Στοὺς πρὸ ἁλώσεως χρόνους οἱ ἀρχιερεῖς δὲν ἔφεραν σάκκο, μίτρα καὶ ποιμαντορικὴ ῥάβδο, ἑπομένως εἶναι ἀνακριβὴς ἱστορικὰ ἡ ἀπεικόνιση ἁγίων ἱεραρχῶν ποὺ ἔζησαν πρὸ τοῦ 15ου αἰ. μὲ αὐτὰ τὰ σύμβολα.
Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο τῆς Μαριάννας Ἐλευθερίου “Ἀτραποὶ στὸ φῶς”, γιὰ τὴν βυζαντινὴ ἁγιογραφία. Διάθεση μὲ παραγγελία στὸ τηλ. : 693 88 02 831 ἢ καὶ στὴν ἠλεκτρονικὴ διεύθυνση: akbyztas@gmail.com.
