ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ Ο ΜΕΓΙΣΤΟΣ ΦΙΛΟΚΑΛΙΚΟΣ ΚΑΙ ΝΗΠΤΙΚΟΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΟΠΘΟΔΟΞΙΑΣ

Από τα κείμενα των ιερών νηπτικών της μυστικής θεολογίας της Ορθοδοξίας.

Του Γιάννη Κουτσούκου.

Τη δεύτερη Κυριακή της Μ. Τεσσαρακοστής οι Πατέρες της Εκκλησίας έχουν διατάξει να είναι αφιερωμένη στη μνήμη ενός μεγάλου απολογητού της μυστικής και νηπτικής θεολογίας του δέκατου τετάρτου αιώνα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Έτσι θέλουν να μας υπενθυμίσουν, ότι πέρα από την ταπείνωση και μετάνοια, πέρα από τε έλεος και τη φιλευσπλαχνία του Θεού, αλλά και την τήρηση των ορθών δογμάτων, η πνευματική ανάβαση της Μεγάλης Τεσσαρακοστής απαιτεί και μελέτη των ιερών νηπτικών πατέρων (φιλοκαλία) της ορθοδοξίας μας. Ας δούμε, όμως, εντελώς επί γραμματικά ποια είναι η νηπτική αυτή θεολογία του Αγίου Γρηγορίου:

1ον) Διακρίνει στον ανθρώπινο νου ουσία και ενέργεια
Προϋποθέτει βέβαια την κάθαρση από τα πάθη της ψυχής και του σώματος για την απόκτηση της «κατά χάρην θεώσεως», η οποία συντελείται με την Χάρη του Θεού. Για να επιτευχθούν, όμως, όλα αυτά πρέπει η διάνοια και οι λογισμοί -που είναι διακεχυμένοι μέσα από τις αισθήσεις στον έξω κόσμο- να επανέλθουν στο φυσικό τους περιβάλλον, στην ουσία τους, που είναι ο νους. Σαν αποτελεσματικό μέσο γ’ αυτή την επαναφορά απεδείχθη η νοερά προσευχή, η οποία βοηθείται από την ψυχοσωματική μέθοδο. Η αδιάλειπτη αυτή προσευχή του Ιησού -ή «ευχή», όπως λέγεται στους νηπτικούς- βοηθά τη στροφή του νου στον εαυτό του και στην ανάβαση στο Θεό διά μέσου του εαυτού του.

2ον) Η κοινωνία (ένωση) του ανθρώπου με το Θεό γίνεται με δύο συγχρόνως τρόπους
Πρώτον: Με τη μετοχή κατά το δυνατόν των ομοίων αρετών (περιορισμός ή εκκρίζωση παθών και απόκτηση αρετών). Αυτό όμως, δηλαδή η απόκτηση αρετών δεν αρκεί. Με αυτές ο αγωνιστής (πνευματικός αγώνας) υποδέχεται το θείον, αλλά δεν ενώνεται όμως μαζί του (!)
Δεύτερον: με την προσευχή (κυρίως την αδιάλειπτη ευχή), όπου η «δύναμη της προσευχής, ιερουργεί και τελεσιουργεί την ανάταση και ένωση του ανθρώπου προς το Θεό, γιατί είναι σύνδεσμος των λογικών κτισμάτων με τον Κτίστη; όταν βέβαια η προσευχή με τη φλογερή κατάνυξη ξεπεράσει τα πάθη (διαστροφές) και τους λογισμούς». Δηλαδή: είναι αδύνατον ο εμπαθής νους να ενωθεί με το θείον. Όσο ο νους είναι εμπαθής, ενώ προσεύχεται δεν έχει βρει το έλεος του Θεού.

Και η πνευματική κλίμακα συνεχίζεται ως εξής: Όσο ο νους πάλι μπορεί να ξεπερνά τους λογισμούς, τόσο αποκτά το πένθος (χαροποιό πένθος ή τη λεγόμενη χαρμολύπη). Ανάλογα με το πένθος (σταυροαναστάσιμος χαρακτήρας) δέχεται και το έλεος της θείας παρηγοριάς. «Κι αν μείνει σ’ αυτά για καιρό με ταπείνωση, τότε μεταποιεί ολοκληρωτικά και το παθητικό μέρος της ψυχής». Άρα, η διαδικασία της «κατά χάρην θέωσης» περνάει -εντελώς επιγραμματικά- από τα πιο κάτω στάδια:
α) Εκκρίζωση ή περιορισμός των παθών (δηλαδή ψυχικών και σωματικών διαστροφών),
β) Απόκτηση αρετών (ομοίων με του Κτίστου Δημιουργού),
γ) Καθαρισμό του νου από την εμπάθεια,
δ) Επιστροφή της διανοίας και των λογισμών από τον έξω κόσμο πάλι μέσα στον άνθρωπο, δηλαδή στο νου,
ε) Αδιάλειπτη προσευχή (που λέγεται «Νοερά άθληση» ή «εγκάρδια προσευχή» ή «Ευχή του Ιησού»),
στ) Η απόκτηση του «χαροποιού πένθους», όσο ο νους αποφεύγει τους λογισμούς (εμπαθείς),
ζ) Απόκτηση του ελέους και της Χάριτος του Θεού,
η) Να μπορέσει να μείνει κανείς στο τελευταίο στάδιο (δεκτικός της χάρητος) με ταπείνωση, διότι στο στάδιο αυτό έρχονται διαλογισμοί «υπερηφάνειας» και είναι μόνο για τους προχωρημένους στη νηπτική-κάθαρση και θέωση, δηλαδή τους «μυημένους» στη νηπτική άσκηση, σ’ αυτούς που έχουν εμπειρία δηλαδή στους Αγίους.

3ον) Και τώρα δύο λόγια για τη Χάρη του Θεού: Σύμφωνα με τον Αγ. Γρηγόριο Παλαμά, αλλά και τον Μάξιμο, τον ομολογητή: «Η θεοποιός αυτή Χάρης του Θεού, είναι ΑΚΤΙΣΤΗ και υπάρχει πάντοτε, προερχόμενη από τον αιώνιο Θεό». Ο Μακάριος ο Αιγύπτιος (άλλος νηπτικός της εκκλησίας μας) ονομάζει τη χάρη αυτή: «Καλλονή του μέλλοντος αιώνος». Είναι σκόπιμο να αναφέρουμε εδώ και άλλες ονομασίες, που περιέχονται στη Φιλοκαλία και αφορούν τη χάρη αυτή του Θεού: Αγέννητο φως, ενυπόστατο φως, τροφή των ασωμάτων, δόξα της θείας φύσεως, φως άρρητο και νοερό, αρραβώνα του Αγ. Πνεύματος, φως της υπερανέκφραστης δόξας και καθαρότητας των Αγγέλων κ.λπ. Ακριβώς η Χάρη αυτή του Θεού είναι που συντελεί στην κατά Χάρην Θέωση: Πώς, όμως, γίνεται αυτό; Φυσικά όχι με φυσική δύναμη, ούτε με τη μίμηση μόνο του Χριστού, ούτε με την έξη της λογικής φύσης, αλλά με υπερφυσική έλλαμψη, με απόρρητη θεία ενέργεια. «Διά μέσου αυτής ολόκληρος ο Θεός περιχωρεί. ολόκληρους τους άξιους και ολόκληροι οι Άγιοι περιχωρούν ολικά ολόκληρο τον Θεό…».

Έτσι, προσπάθησα να δώσω μία ιδέα από τη νηπτική θεολογία της Φιλοκαλίας, την τόσο σπουδαία αλλά και την τόσο αγνοημένη και παραμελημένη στις ημέρες μας.