«Ύβρις, Νέμεσις, Τίσις»
Κανένας πολιτισμός δεν παρήγαγε πλουσιότερη συγκομιδή μύθων απ’ ότι ο αρχαιοελληνικός. Οι πρώτοι μύθοι για τους οποίους διαθέτουμε άμεσες μαρτυρίες εντοπίζονται σε κείμενα των ποιητών Ομήρου και Ησιόδου, τα οποία χρονολογούνται, κατά κανόνα στον, 8ο/ 7ο αιώνα π.Χ. Ωστόσο οι μυθολογικές παραδόσεις στην Ελλάδα ανάγονται σε πολύ πρωιμότερες εποχές. Λαμβάνοντας υπόψη πολλά χαρακτηριστικά του ύφους αυτών των κειμένων, γίνεται αντιληπτό ότι υπάρχει μια μακρά παράδοση προφορικής κατά στίχον σύνθεσης. Ακριβώς, λόγω αυτής της προφορικότητας, είναι πολύ δύσκολο να ορίσουμε ένα ακριβές χρονικό πλαίσιο.
Κατά κύριο λόγο, οι μύθοι αποτελούσαν μικρές ιστορίες που συνήθιζαν οι μητέρες ή οι τροφοί να διηγούνται στα παιδιά με σκοπό την υιοθέτηση προτύπων προς μίμηση και προς αποφυγή. Επρόκειτο, δηλαδή, για μια μορφή κοινωνικού ελέγχου: οι μύθοι με τιμωρητικό περιεχόμενο αποσκοπούσαν στη συμμόρφωση των παιδιών ενώ οι μύθοι που αναφέρονταν σε κατορθώματα θεών και ηρώων στόχευαν στην τόνωση της αυτοπεποίθησής τους. Τα ερωτήματα που ανακύπτουν, πολλά.
Ποιοι ήταν οι συνηθέστεροι λόγοι στους μύθους που οδηγούσαν στην επιβολή τιμωριών; Ποιοι ήταν οι αποδέκτες αυτών των τιμωριών και ποιοι ήταν οι θεοί που είχαν αναλάβει χρέη τιμωρού στον Όλυμπο;
Οι συγκρούσεις μεταξύ των θεών του Ολύμπου στόχευαν, κυρίως, στην επίδειξη της υπεροχής του καθενός. Μπορεί ο Δίας να ήταν «πατέρας θεών και θνητών» και επομένως η δύναμή του να μην είχε μέτρο σύγκρισης, όμως, τα μέλη αυτής της θεϊκής οικογένειας συχνά αμφισβητούσαν ακόμα και τη δική του εξουσία. Αν οι συγκρούσεις μεταξύ των θεών ήταν συχνές, αυτές μεταξύ των θεών και των θνητών ήταν πάμπολλες.
Τάνταλος
Ο μύθος του Ταντάλου έχει τρεις εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Τάνταλος, βασιλιάς της Φρυγίας και γιος του Δία, καταχράστηκε την προνομιακή θέση που είχε στον Όλυμπο παραθέτοντας στους θεούς μαγειρεμένο κρέας του γιού του, Πέλοπα. Μόνο η θεά Δήμητρα, απορροφημένη στη θλίψη της για την απώλεια της κόρης της, Περσεφόνης, έφαγε ένα κομμάτι. Οι υπόλοιποι θεοί αντελήφθησαν το έγκλημα του παιδοκτόνου Ταντάλου, ανέστησαν τον Πέλοπα και επέβαλαν αιώνια καταδίκη στον πατέρα του.
Η δεύτερη εκδοχή υποστηρίζει ότι ο Τάνταλος, αποκάλυψε τα μυστικά των θεών, τα οποία του είχαν εμπιστευθεί λόγω της οικειότητάς του μαζί τους ενώ η τρίτη του προσδίδει τον χαρακτηρισμό του κλέφτη αφού εκμεταλλεύτηκε την παρουσία του στον Όλυμπο για να κλέψει την αμβροσία και το νέκταρ και να τα παραδώσει στους θνητούς. Η τιμωρία που επινόησε ο Δίας ήταν αιώνια: στον Κάτω Κόσμο ο Τάνταλος στεκόταν όρθιος σε μια δεξαμενή, η οποία στέρευε όποτε επιχειρούσε να πιεί νερό ενώ τα φρούτα που κρέμονταν πάνω από το κεφάλι του, τα σήκωνε ψηλά ο αέρας κάθε φορά που έκανε προσπάθεια να φάει.
Σίσυφος και Ιξίων
Ο Τάνταλος δεν ήταν ο μόνος που υπέστη βάσανα στον Κάτω Κόσμο. Ο μύθος του Σίσυφου και ο Ιξίων αναφέρεται σε 2 θνητούς που βρήκαν αιώνια και μαρτυρική τιμωρία στον Άδη.
Ο μύθος του Σίσυφο, του μυθικού ιδρυτή της Κορίνθου, μας περιγράφει πως καταδικάστηκε να περάσει τη μεταθανάτια ζωή του κυλώντας έναν ογκόλιθο προς την κορυφή ενός λόφου, απλώς για να τον δει να κατρακυλά πάλι κάτω μόλις πλησίαζε την κορυφή. Το σφάλμα του ήταν ότι αμφισβήτησε τη θεμελιώδη διαφορά μεταξύ θεών και θνητών: οι θνητοί πεθαίνουν, οι θεοί όχι. Επιχείρησε να εξαλείψει αυτή τη διάκριση, επινοώντας δυο τεχνάσματα. Πρώτον, έδεσε και φυλάκισε τον Θάνατο με αποτέλεσμα ο αυξανόμενος πληθυσμός να μην χωράει πια στη Γη και δεύτερον, υπέδειξε στη γυναίκα του να μην του αποδώσει τις ταφικές τιμές που έπρεπε ώστε να ζητήσει ο ίδιος από την Περσεφόνη 3 μέρες διορία για να επιστρέψει στη Γη και να διευθετήσει το ζήτημα. Η Περσεφόνη δέχτηκε, όμως ο Σίσυφος δεν επέστρεψε έως ότου επενέβη ο Ερμής.
Το παράδειγμα του Ιξίων, του βασιλιά της Θεσσαλίας, είναι αντιπροσωπευτικό ώστε να γίνει πλήρες κατανοητό τι από τη συμπεριφορά των θνητών προκαλούσε την οργή των θεών. Ο Ιξίων, λοιπόν, διέπραξε τον πρώτο φόνο συγγενούς. Ο Δίας, ωστόσο, όχι μόνο δεν τον τιμώρησε, αλλά και τον εξάγνισε από το έγκλημά του. Η πράξη που τον οδήγησε στην καταδίκη του ήταν η προσπάθειά του να βιάσει την Ήρα. Το μόνο που κατάφερε ήταν να γονιμοποιήσει ένα σύννεφο με την όψη της θεάς που είχε έφτιαξε ο Δίας. Καρπός αυτής της συνεύρεσης ήταν ο πρώτος Κένταυρος. Όσον αφορά τον Ιξίονα, η μεταθανάτια ζωή δεν του επιφύλασσε καμία απόλαυση, καθώς τον έδεσαν σε έναν τροχό που γύριζε αιωνίως στον αέρα.
Ερυσίθχονας
Γνωστός για την ασέβειά του προς τους θεούς ήταν ο μύθος του Ερυσίχθονας, του οποίου την ιστορία μνημονεύει ο Καλλίμαχος σε έναν από τους ύμνους του και αργότερα την επεξεργάζεται ο Οβίδιος. Λέγεται, λοιπόν, ότι μια μέρα ο Ερυσίχθονας μαζί με κάποιους δούλους του πήγαν σε ένα άλσος που ήταν αφιερωμένος στη θεά Δήμητρα με σκοπό να κόψουν όλα τα δέντρα για να φτιάξουν ένα παλάτι. Ο θνητός δεν συμμορφώθηκε παρά τις παραινέσεις της ίδιας της θεάς με αποτέλεσμα να προκαλέσει την οργή της. Η τιμωρία του; Τον κυρίευσε ανυπόφορη πείνα, η οποία κορέστηκε μόνο όταν καταβρόχθισε το ίδιο του το σώμα.
Μαρσύας
Άλλος ένας μύθος με τιμωρητικό περιεχόμενο είναι αυτός του Μαρσύα. Μια μέρα λοιπόν, ο Σάτυρος Μαρσύας βρήκε τον αυλό που η εφευρέτις του Αθηνά είχε πετάξει, επειδή την έκανε να φαίνεται άσχημη καθώς φούσκωνε τα μάγουλά της για να φυσήξει. Ο Σάτυρος, προκάλεσε τον θεό Απόλλωνα σε μια μουσική μονομαχία, αυλός εναντίον λύρας. Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Απόλλωνας νίκησε τον θνητό και εκμεταλλευόμενος τους όρους του στοιχήματος, οι οποίοι προέβλεπαν ότι ο νικητής θα μεταχειριζόταν όπως ήθελε τον ηττημένο, του επέβαλε μια βάρβαρη τιμωρία. Τον κρέμασε από ένα πεύκο και τον έγδαρε ζωντανό. Πρόκειται για μια φρικιαστική εικόνα που αργότερα, στις μετακλασικές εικαστικές τέχνες, επαναλαμβάνεται πολύ συχνά.
Μέδουσα
Τιμωρίες δεν υποβάλλονταν μόνο στους άνδρες. Το πιο γνωστό παράδειγμα τιμωρίας γυναικών αποτελεί ο μύθος μιας εκ των τριών Γοργόνων, της Μέδουσας. Επρόκειτο για μια πανέμορφη ιέρεια της θεάς Αθηνάς, που σύμφωνα με τον μύθο, ο θεός Ποσειδώνας, μεταμορφωμένος σε άλογο, τη βίασε στον ιερό χώρο της θεάς. Η θεά μη μπορώντας να έρθει σε ρήξη με τον Ποσειδώνα, ξέσπασε πάνω στην Μέδουσα. Μεταμόρφωσε την όμορφη ιέρεια σε ένα απεχθές τέρας στο κεφάλι του οποίου αντί για μαλλιά, φύτρωναν φίδια. Όποιος διασταύρωνε το βλέμμα του με τα φίδια, πέτρωνε. Ο θάνατός της προήλθε από τον Περσέα, με τη βοήθεια της Αθηνάς. Μάλιστα η θεά κράτησε το κεφάλι της πρώην ιέρειάς της, το περίφημο «Γοργόνειο», και το επέθεσε στην ασπίδα της διότι ακόμα και νεκρό, είχε διατηρήσει την ικανότητα να πετρώνει όποιον το κοίταζε.
Οι θεοί του Ολύμπου ήταν πανταχού παρόντες και ο ρόλος τους στην καθημερινότητα των αρχαίων Ελλήνων ήταν κομβικός και αναντικατάστατος. Ήταν προστάτες και τιμωροί. Κατηύθυναν γεγονότα προς το συμφέρον τους και δεν δίσταζαν να έρθουν σε συγκρούσεις όταν κάποιος αμφισβητούσε τη τιμή και την εξουσία τους. Οι θνητοί προκειμένου να δείξουν την ευγνωμοσύνη και την πίστη τους, τους έκτιζαν ναούς και αγάλματα, διοργάνωναν εορτές, τελούσαν θυσίες. Αν μη τι άλλο επρόκειτο για μια σχέση δούναι και λαβείν˙μια σχέση που εκφράζεται καλύτερα μέσα από το σχήμα «ὕβρις→νέμεσιν→τίσιν».
ΠΗΓΕΣ
- Richard Buxton, Οι Ελληνικοί Μύθοι, Εκδόσεις Πατάκη, Β’ έκδοση (2014)
- Δώδεκα θεοί του Ολύμπου. Ανακτήθηκε από https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CF%8E%CE%B4%CE%B5%CE%BA%CE%B1_%CE%B8%CE%B5%CE%BF%CE%AF_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9F%CE%BB%CF%8D%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%85 (Tελευταία πρόσβαση 22.11.20).
- maxmag.gr
